HỒN QUÊ- TIẾNG VỌNG ĐỜI NGƯỜI TRONG THƠ BÙI VĂN TẠO
Th.s Đoàn MinhTrà
Thơ ca là sự ký thác nỗi niềm người sáng tác. Trong cái đích cuối cùng của sáng tạo, có lẽ không gì khác hơn là tìm kiếm sự tri âm. Và đến với thơ Bùi Văn Tạo, người ta dễ dàng tri nhận một điều: Thơ anh hướng về hồn quê, tình quê với một niềm thao thiết đến ám ảnh.
Đi suốt tiến trình thơ Bùi Văn Tạo từ cái nhìn toàn cảnh người đọc mới có thể lẩy ra được những hàm ngôn ẩn sâu trong thơ ca anh. Có thể nói, hầu như mỗi thành tố từ ngữ nghĩa, hình ảnh, giọng điệu trong thơ đều xoay quanh cái lõi sống ấy.
Thơ ca là tiếng hát của tâm hồn. Khúc hát ấy trong thơ Bùi Văn Tạo bắt đầu là khúc đồng dao thuở ấu thơ gắn với cánh chuồn chuồn mỏng, con đê và những kỉ niệm yêu thương êm đềm của tuổi nhỏ thấm đẫm hồn quê:
Chuồn chuồn đôi cánh mỏng
Bay trong lời đồng dao
Em rập rình theo bắt
Chuồn bay còn ngẩn ngơ
( Khúc đồng dao ngày ấy)
Hồn quê đậm đà trong hình ảnh đầy chất quê như: hạt thóc. Hạt thóc giản dị thôi nhưng đủ để thổi vào hồn người bao cảm giác bình yên, no đủ. Bởi với con người Á Đông trong chúng ta, ai lớn lên mà không biết đến hạt thóc, hạt gạo. Hình ảnh bất khả biến trong tâm thức người Việt lại trở thành một ám ảnh trong anh. Anh suy nghiệm:
Hạt thóc sinh ra từ cây lúa
Ruộng đồng mấy vụ trải quanh năm
Giữa cuộc sống bao nhiêu thay đổi
Thóc nuôi người, thóc lại nảy mầm
(Hạt thóc)
Hồn quê là phạm trù khá trừu tượng, dường như chỉ có thể cảm nhận hoặc hình dung nhưng với Bùi Văn Tạo, anh có thể giúp người đọc định dạng nó qua hương thơm, màu sắc, qua sự rung cảm lắng sâu:
Hương đồng thơm tóc bờ vai nhỏ
Tha thiết tình quê đăm đắm chiều
Mây bay thơ thẩn qua đồi núi
Bên đường tím nở sắc hoa sim
Như bao làng mạc xanh bình dị
Mà nghe xao động khoảng trời mơ
Buâng khuâng mỗi lúc về thôn nhỏ
Sâu lắng tình em nỗi đợi chờ
(Chiều quê)
Bờ tre, câu hát ru, ngô lúa cũng là những thành tố làm nên chất quê, hồn quê trong thơ anh:
Mây chiều tóc mẹ trời cao vợi
Bờ tre nghiêng câu hát à ơi
Mồ hôi thấm đất xanh ngô lúa
Nâng bước em đi giữa dòng đời
(Chiều quê)
Với những gì rất dung dị, rất quê kiểng nhưng thật lạ là lại gắn bó thiết thân với Bùi Văn Tạo như một ân tình khó nguôi ngoai trong tâm khảm anh. Nó thăng hoa thành hồn, cốt; lặn sâu vào vô thức lẫn ý thức, trở thành một cõi đi về trong anh. Vì thế thơ anh cũng luôn gắn với hình ảnh “làng” như một tín hiệu của nguồn cội. Và anh như một lữ khách u hoài đi tìm hình bóng dấu yêu ấy trong kí ức xưa:
Làng xưa còn có cây đa cũ
Bóng trải xanh dài rộn tiếng chim
Vây làng ấp ủ tre xanh mát
Dậu vườn dâm bụt nở hoa xinh
(Làng)
Với thơ Bùi Văn Tạo, anh khiến ta hình dung quê, chất quê, hồn quê là cứu cánh của chính anh - dẫu Bùi Văn Tạo đang sống trong thời đại toàn cầu hóa, giữa một cuộc xâm thực mạnh mẽ của phố hội đối với làng quê. Chất quê, hồn quê trong thơ anh không thuần túy chỉ là thiên nhiên thôn dã, là một miền quê cụ thể với tiếng võng đưa, câu hò, lời ru hay hương đất, hương lúa, bờ đê, bến nước… mà sâu lắng hơn nó đã trở thành một nét văn hóa cội nguồn với tập tục cúng giỗ gia tiên ngày tết Đoan Ngọ:
Tháng năm chợ búa, lo mâm cỗ
Nét đẹp bao đời ơn tổ tiên
(Tháng Năm)
Quê hương mãi là nguồn cội nơi anh ra đi, cũng là nơi anh hò hẹn mãi cùng cuộc đời với niềm tin vào chân lý tính: nguồn cội là sự sống.
Quê hương là cả hồn thơ
Đưa con bước đến bến bờ tươi vui
(Mùa thu cho con)
Nhưng liệu anh có thể giải quyết mối mâu thuẫn giữa khát vọng và hiện thực, giữa sự diễn biến của đô thị hóa và sự bảo lưu nếp xưa? Dù qui luật của sự phủ định có tồn tại nghiệt ngã, dù thời gian có làm đổi thay tất cả thì với anh, hình bóng làng xưa với cây đa, bến nước, con đường quê… mãi là niềm hoài vọng trong tâm tưởng:
Dẫu đi chân trời góc bể
Nét làng vẫn mãi mang theo
Quê hương giờ thay áo mới
Tình em năm tháng nào vơi
(Nét làng)
Có thể nói, cảm thức làng quê đã bàng bạc trong hầu khắp sáng tác thơ Bùi Văn Tạo từ những sáng tác đầu tay với tập “Hương sắc thời gian”(2009) và được tiếp nối trong“ Miền nhớ”( 2013). Đúng như Tiến sĩ Mai Bá Ấn nhận định: “Với Bùi Văn Tạo, trăm miền nhớ chỉ một miền tâm tưởng”. Miền tâm tưởng đó luôn có tiếng vọng về nguồn cội, về nét nguyên- sơ - của -đời- sống. Ở đó, con người sống hài hòa cùng tạo vật, trân trọng và tôn vinh cái đẹp - cái đẹp của tình người, cái đẹp của thiên nhiên:
Tháng giêng mùa hoa nở
Tầng không chim én gọi đàn
Cành hoa đong đưa theo gió
Nồng nàn hương nhụy đầu xuân
(Vẻ đẹp tháng giêng)
Anh truyền niềm rung cảm về cái đẹp đến từ nét duyên của trời đất và tạo vật. Đó có thể là vẻ nguyên trinh của một sáng tháng giêng khi tiết trời vào xuân, hoa đong đưa “làm duyên” cùng gió, và cảm giác ấm áp của bầy én gọi bạn sum vầy; đó còn là nét tinh khôi từ vẻ đẹp của hạt thóc nảy mầm:
Nhớ cánh đồng làng sau mùa gặt
Hạt mầm chân rạ mọc tươi xanh
Bãi bờ bạn với đàn cò trắng
Đàn trâu mê cỏ gặm ngon lành
(Sau mùa gặt)
Nét đẹp người thôn nữ chốn quê cũng làm nên điệu trữ tình quê hương trong thơ Bùi Văn Tạo:
Chè tàu lối ngõ đưa chân khách
Em nghiêng vành nón thẹn môi cười
…………………………………………
Nắng mưa xuôi ngược đường đôi ngả
Dáng nón em nghiêng đọng mãi lòng
(Về quê em)
Làng quê với Bùi VănTạo đã trở thành một niềm mơ tưởng. Ắt hẳn tuổi thơ anh gắn bó với cuộc sống ruộng đồng, với cuộc mưu sinh cần lao của người lao động một nắng hai sương vô cùng thiết thân mới có thể khiến anh thiết tha với hồn quê đến thế. Anh đã nâng những chất liệu thường nhật của đời sống làng quê lên thành một đối tượng thẫm mĩ, để những chất liệu ấy hóa thành thơ. Nó trở thành “em”- đối tượng trữ tình để anh thiết tha mà hoài vọng. “Em” đã là một sự hóa thân của làng quê trong mắt nhìn say đắm của Bùi VănTạo:
Ngẩn ngơ nào hay nắng tắt
Chìm trong điệu lý quê hương
Mai về sẽ dài nhung nhớ
Phần đời nhuộm bóng chiều em
(Chiều phố hội)
Nó khiến anh mãi tìm kiếm:
Thân quen một nét làng quê
Để anh có lúc đi về gặp em
…
Nhà ai sợi khói vấn vương
Làng quê nắng mới trên đường tìm em
(Nét quê)
Hồn quê len vào trong niềm mơ tưởng, nhung nhớ Bùi Văn Tạo một cách tự động như không thể lý giải:
Một khoảng trời quê xa xanh nhớ
À ơi câu hát giấc say nồng
Chim gù vẳng tiếng gieo trong nắng
Mùa vàng gió lộng tháng ba vui
(Về quê em)
Đó, khung trời xanh yên bình với cuộc sống nhịp nhàng, rộn ràng niềm vui được mùa cùng lời ca tiếng hát, là một bến bờ để tâm hồn anh neo đậu như một lời hẹn thề thủy chung:
Mãi còn khắc khoải tình quê
Lắng trong kí ức đường về thôn xưa
Lao xao bóng ngả nắng trưa
Bờ tre như võng đong đưa gọi hè
(Nhớ tháng Ba)
Bùi Văn Tạo yêu làng quê, đi tìm hồn của quê nhà hay chính là yêu và tìm những gì chân chất, bình dị của cuộc sống. Nó qui định cách ứng thế của anh đối với cuộc đời trong các giềng mối xã hội. Anh dễ xúc động trước những mảnh đời khốn khó và những thân phận cơ cực giữa cuộc đời:
Tôi trở lại nơi từng ray rứt nhớ
Tìm người già đã gặp năm xưa
Cụ vắng bóng trên miền quê giàu vị mặn
Xao xuyến lòng thôn xóm đổi thay
(Qua Tân Diêm)
Đó là cái chân chất của tình người nhà quê đối với “người nhà quê” như một chất muối làm đậm lòng người đọc. Nói hồn quê lặn sâu trong hồn thơ Bùi Văn Tạo không hoàn toàn là qua hình ảnh mà có thể cảm nhận được cảm giác nhẹ nhàng, chút bâng khuâng vốn dĩ gần gũi với cái thoang thoảng hoa nhài mà lại thơm lâu trong giọng thơ rất trữ tình và thanh thoát ở anh:
Em mang tình yêu vừa chớm
Anh làm ngày đợi tháng Giêng
(Vẻ đẹp tháng Giêng)
Thơ anh gieo vần tự nhiên, dễ đi vào lòng người, có khi không buồn gò ép câu chữ, anh cứ để cảm xúc tuôn chảy theo nguồn mạch của nó trước thực tại. Với chỉ 106 bài qua hai tập thơ đã xuất bản (*) nhưng đã có đến 108 lần anh cất tiếng gọi hồn quê. Nó man mác trong từng góc chữ, trong từng lời anh gieo trong thơ với sự quần tụ một trường từ vựng về làng quê như: giọng quê, người quê, nét duyên quê, quê nhà, bến sông quê, miền quê, quê hương, hồn quê, nét quê, nét làng, làng quê, bến quê, đường quê, quê nhà, sông quê, đồng quê, tình quê, trời quê, làng quê ruột…và những phiên bản khác như: làng xưa, hạt thóc, ruộng đồng, cánh đồng, mùa gặt,…
Mỗi một bài thơ như một lời Bùi Văn Tạo tự tình với xứ sở. Những chuyến đi qua nhiều vùng quê trải từ cao nguyên xuống đồng bằng, từ trung du xuống miền duyên hải kéo từ Nam ra Bắc đã cho anh dịp để tìm hiểu vẻ đẹp của quê hương đất nước mình. Song trong vô vàn những nét đẹp, nét làng bao giờ cũng thu hút anh và dễ dàng hằn sâu trong niềm tâm tưởng.
Những miền quê khác nhau hiện lên trong thơ anh dường như chỉ là những “biến thể” của “âm bản” làng quê mà Bùi văn Tạo mãi hoài vọng suốt một đời người:
Bạt ngàn đồng đất An Giang
Kênh xanh Vĩnh Tế trải ngàn gian lao
Người xưa công sức khai đào
Nên đồng lúa mượt, phương nào thuyền trôi
…
Bao năm trong tiếng vọng về
Kênh dài nối những miền quê yên bình
(Qua Kênh Vĩnh Tế)
Miền quê An Giang hiện lên trong mắt Bùi Văn Tạo với đồng đất, kênh rạch, đồng lúa mượt …như một sự tiếp nối cảm thức về làng quê và làm liền mạch trong anh một chiều tâm tưởng.
Làng quê không chỉ khiến anh khắc khoải qua không gian mà còn khiến anh bồi hồi theo năm tháng:
Nhớ người thân thiết, làng quê ruột
Những mùa đông lạnh gió heo may
…
Đi qua năm tháng nhiều thay đổi
Bồi hồi làng cũ giữa chiều đông
(Sau mùa gặt)
Hồn quê, làng quê, tôi tin rằng - đó là một phần sự sống chảy trong huyết mạch con người Bùi Văn Tạo, là núm ruột níu giữ anh trước những đẩy đưa của cuộc đời trong biến thiên dâu bể. Nó chuyên chở nhân sinh quan, triết lý sống của riêng anh và nhắc nhở cùng người đọc cái thông điệp sống hài hòa với cuộc đời rộng lớn, muôn phương.
